گونشلی

چكیده

پژوهش حاضر با عنوان “بررسی فراهنجاری های زبانی شعر شاملو” كوششی است جهت شناساندن سبك فردی شعر شاملو به لحاظ معیارهای زبانشناختی. یافته های این پژوهش از طریق بررسی منتخب اشعار شاملو در كلیه مجموعه آثارش بدست آمده است. در این پژوهش این نكته را دریافتیم كه راز زیبایی و زبان نسبتا منحصر به فرد شعر شاملو در فراهنجاری های زبانی خاصی است كه او در اشعارش از آنها بهره برده است؛ فراهنجاری هایی از نوع واژگانی، صرفی، نحوی ،معنایی و كهن گرایی. با بررسی آین فراهنجاری ها در منتخب اشعار شاملو پی بردیم كه برجسته ترین فراهنجاری بكار رفته در اشعار، فراهنجاری زمانی یا همان كهن گرایی است، كه شاملو بطرز مبالغه آمیزی در اشعارش از آن بهره برده بطوری كه زبان شعرش را نسبتا یكدست آركائیك كرده است.

شاملو با بهره گیری از این قبیل شگردها نه تنها به زیبایی، صلابت، فصاحت و بلاغت اشعارش افزوده بلكه كاربرد فراهنجاری هایی از این دست توسط او به آفرینش سبكی منحصر به فرد با عنوان “شعر سپید” انجامیده است.

پیشگفتار

ادبیات به اقتضای ماهیت خود كه دربارﮤ زندگی و پیچیدگی وجوه گوناگون آن است، از سرشتی پذیرنده برخوردار است و این قابلیت را دارد كه از دیدگاه علوم دیگر مورد بررسی قرار گیرد. سالهاست كه شیوه هایی در نقد ادبی متداول شده اند كه اصول و روشهای آنها از علوم نشأت می گیرد؛ از قبیل نقد فلسفی، نقد روانكاوانه، نقد تاریخ مبنایانه، نقد ساختار گرایانه، نقد ماركسیستی، نقد صور نوعی، نقد جامعه شناسانه، نقد نشانه شناسانه، و… . با این حساب زبانشناسی را نباید یك استثنا تلقی كرد. از آنجا كه زبانشناسی مطالعه ی علمی زبان یعنی تار و پود بوجود آورندﮤ ادبیات است، قاعدتاً می تواند با نقد ادبی پیوند داشته باشد.(خوزان مریم، ۱۳۶۹، ص ۱۲)

 پیشرفت سریع دانش زبانشناسی در قرن حاظر به فراهم آوردن امكاناتی جدید برای مطالعه ی زبان و ادبیات انجامیده است. حاصل پژوهش هایی از این دست در زمینه ی زبان به شكل مجموعه ای از دستورهای ساختاری در اختیار ما است، و اگرچه استفاده از امكانات ساختگرایی در زمینه ی ادبیات و بررسی ویژگی های آن گامهای نخستین راه را می پیماید، بازده آن حتی امروز نیز چشمگیر است.

پیشگامان استفاده از زبانشناسی در ادبیات و پیروان آن سعی داشته و دارند كه برای ادبیات بطور اعم و هر یك از گونه های ادبی بطور اخص توجیهی زبانشناختی بیابند و توصیفی علمی از هر فن ادبی به دست دهند، زیرا چنین می نماید كه استفاده از فنون پراكنده ای چون عروض و قافیه، بدیع، معانی و بیان در مطالعات ادبی سنتی در چهارچوب مبنایی نظری قابل توجیه نباشد.(صفوی كورش، ۱۳۸۳، ص ۷)

مجموعه ی حاضر با این امید نوشته شده است كه دانشجویان و علاقه مندان به زبانشناسی بتوانند تصویری كم و بیش روشن از كاربرد زبانشناسی در ادبیات بدست آورند. اما پنداری خطاست اگر تصور كنیم صرف آشنایی با مباحث زبانشناسی می تواند مجوزی برای بررسی ادبیات باشد.

از آنچه گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت كه زبانشناسان مایل به تجزیه و تحلیل متون ادبی از دیدگاه زبانشناسی، باید پیش از كار، شناخت كافی از ادبیات داشته باشند؛ و به همین ترتیب، منتقدان ادبی كه قصد نقد متون ادبی با شیوﮤ نقد زبانشناسانه را دارند، باید نخست با آن مباحثی از زبانشناسی كه به این زمینه مربوط می شود آشنا باشند.

زبان با تمام شگردهای شاعرانه ای كه آن را به چشم خواننده بیگانه و خلاف عادت می سازد، در خدمت بیان عاطفه و حادثهٴ ذهنی انگیخته از آن است. اما زبان خاص شعر نه تنها بیگانه نمایی خاص خود را در پرتو عاطفه ی آمیخته با معنی یا معنی گرایی حادثه انگیز به دست می آورد، بلكه در عین حال كلید های گشودن طلسم گنج عاطفه و معانی پنهان و رمز زیبایی ها و ظرافت های شعر را در خود نهفته دارد. عناصر آشنایی زدایی از زبان كه هم می تواند با كاهش و هم افزایش عناصری از زبان و بر زبان صورت گیرد، متعدد است. اما برجسته ترین آنها را می توان به مقوله های موسیقی، بیان و بلاغت، صرف و نحو و واژگان زبان و مطالب فرعی مربوط به هر یك از آنها محدود كرد. زبان از این نظرگاه گسترده كه به آن بنگریم، چنان كه اشاره كردیم، از دیدگاه نظریه پردازان جدید، مهم ترین عنصر شعر است. شكلوفسكی، كه شعر را رستاخیز كلمه ها خوانده است، زبان شعر را از همین چشم انداز گسترده دیده است و به همین سبب تعریف او می تواند دربرگیرندﮤ تعریف های متعدد دیگری كه بر اساس توجه و تاكید بر یكی از این ابعاد گستردﮤ زبان، صورت گرفته است، نیز باشد: (( اگر بپذیریم كه مرز “شعر و نا شعر”، همین رستاخیز كلمه هاست، یعنی تمایز و تشخیص بخشیدن به واژه های زبان، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید كه چون “رستاخیز كلمه ها” یا صورت تشخیص یافتن آنها در زبان می تواند هم علل و هم صور متعدد داشته باشد، كسی كه در تعریف شعر، وزن و قافیه را اساس قرار می دهد، درك او از قیامت كلمه ها، و تمایز زبان شعر از زبان مبتذل و اتوماتیكی، در حد وجود وزن و قافیه و یا عدم آنهاست، آنكه فراتر از این می رود و شعر را كاربرد مجازی زبان تعریف می كند، او نیز تمایز با قیامت كلمات را در جابجا شدن مورد استعمال آنها می داند…)).(شفیعی كدكنی محمدرضا، ۱۳۵۸، ص ۶)

 به هر حال هر تعریفی كه از شعر تا كنون به دست داده شده است براساس مصادیق موجود بوده است. و این مصادیق همواره رو به تغییر و تبدیل و تحول پذیر بوده است. نظریه های جدید تكمیل و توسعه ی نظریه های قدیم براساس دگرگونی و غلبه ی نوعی خاص از مصادیق، یا پیدا شدن مصداق های تازه به علت تغییر وضع هستی انسان در جهان بوده

است. زبان عاطفه در شعر، اگر در مفهومی گسترده آن را در نظر آوریم، مهم ترین عنصر مشترك و پایدار شعر در طول قرن ها هم در حوزﮤ مصادیق و هم در حوزﮤ نظریه های متنوع است. (تقی پور نامداریان، ۱۳۸۱، ص ۸۲)

پژوهش حاضر با نام بررسی فراهنجاری های زبانی در شعر احمد شاملو به عنوان پایان نامه ی كارشناسی ارشد، طرحی بین رشته ای محسوب شده و مانند پلی بین زبانشناسی به لحاظ علمی از یك سو، و ادبیات فارسی به لحاظ ادبی از سوی دیگر، ارتباط برقرار می كند.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                         صفحه

پیشگفتار………………………………………………………………………………………………… ۲

۱-    مباحث نظری……………………………………………………………………………………..

مقدمه …………………………………………………………………………………………………… ۲

۱-۱     ساختگرایی……………………………………………………………………………………… ۳

۱-۲     زبان و نشانه …………………………………………………………………………………… ۳

۱-۲-۱ زبان و گفتار…………………………………………………………………………………. ۴

۱-۲-۲ نشانه زبانی ………………………………………………………………………………….. ۵

۱-۲-۳ رابطه …………………………………………………………………………………………. ۵

۱-۲-۴ همزمانی و درزمانی ……………………………………………………………………….. ۵

۱-۳ نقش های زبان ………………………………………………………………………………… ۸

۱-۳-۱ نقش های زبان از دیدگاه یاكوبسن……………………………………………………… ۹

۱-۳-۱-۱ نقش عاطفی……………………………………………………………………………… ۹

۱-۳-۱-۲ نقش ترغیبی……………………………………………………………………………… ۱۰

۱-۳-۱-۳ نقش ارجاعی ……………………………………………………………………………. ۱۰

۱-۳-۱-۴ نقش فرازبانی …………………………………………………………………………… ۱۰

۱-۳-۱-۵ نقش همدلی …………………………………………………………………………….. ۱۱

۱-۳-۱-۶ نقش ادبی ……………………………………………………………………………….. ۱۱

۱-۳-۲ اشكالات تقسیم بندی یاكوبسن………………………………………………………….. ۱۲

۱-۳-۳ اشكالات تقسیم بندی مارتینه…………………………………………………………….. ۱۳

۱-۳-۴ اشكالات تقسیم بندی هلیدی ……………………………………………………………. ۱۳

۱-۴ نقش زیبایی آفرینی یا ادبی………………………………………………………………….. ۱۴

۱-۵ نقش های زبان هنجار…………………………………………………………………………. ۱۷

۱-۶ نقش های زبان فراهنجار……………………………………………………………………… ۱۷

۱-۷ برجسته سازی ادبی …………………………………………………………………………… ۱۹

۱-۷-۱ فراهنجاری ………………………………………………………………………………….. ۲۰

۱-۷-۱-۱ فراهنجاری واژگانی…………………………………………………………………….. ۲۲

۱-۷-۱-۲ فراهنجاری نحوی ……………………………………………………………………… ۲۲

۱-۷-۱-۳ فراهنجاری نوشتاری……………………………………………………………………. ۲۳

۱-۷-۱-۴ فراهنجاری معنایی………………………………………………………………………. ۲۳

۱-۷-۱-۵ فراهنجاری گویشی ……………………………………………………………………. ۲۴

۱-۷-۱-۶ فراهنجاری سبكی ……………………………………………………………………… ۲۴

۱-۷-۱-۷ فراهنجاری زمانی (كهن گرایی) …………………………………………………….. ۲۵

۱-۷-۲ قاعده افزایی…………………………………………………………………………………. ۲۵

۲- پیشینه………………………………………………………………………………………………. ۲۵

مقدمه……………………………………………………………………………………………………. ۲۸

۲-۱ مطالعات زبانشناختی ادبیات در غرب…………………………………………………….. ۲۸

۲-۲ مطالعات زبانشناختی ادبیات در ایران …………………………………………………….. ۳۲

۳- فراهنجاری های زبانی شعر شاملو…………………………………………………………….

مقدمه…………………………………………………………………………………………………….

۳-۱ فراهنجاری زمانی یا كهن گرایی…………………………………………………………….

۳-۱-۱ كهن گرایی صرفی ………………………………………………………………………… ۳۶

۳-۱-۱-۱ بكار بردن پسوند جمع ساز “گان”………………………………………………….. ۳۶

۳-۱-۱-۲ بكار بردن پسوند جمع ساز “ان”……………………………………………………. ۳۷

۳-۱-۲ كهن گرایی نحوی …………………………………………………………………………. ۳۷

۳-۱-۲-۱ كاربرد “را” به جای “به”، “با”، و “برای”……………………………………….. ۳۷

۳-۱-۲-۲ رعایت “ی” شرط در جملات شرطی……………………………………………… ۳۹

۳-۱-۲-۳ افزودن پیشوند “ب” در آغاز فعل برای تأكید……………………………………. ۳۹

۳-۱-۲-۵ بكار بردن “همی” به جای “می”……………………………………………………. ۴۱

۳-۱-۲-۶ افزودن “ا” در آخر اسم یا اسم مصدر برای تعظیم، تفخیم و تعجب………… ۴۱

۳-۱-۳ كهن گرایی واژگانی ………………………………………………………………………. ۴۱

۳-۱-۳-۱ فعل های كهن ………………………………………………………………………….. ۴۱

۳-۱-۳-۱-۱ فعل های ساده……………………………………………………………………….. ۴۲

۳-۱-۳-۱-۲ فعل های پیشوندی …………………………………………………………………. ۴۹

۳-۱-۳-۱-۳ فعل های مركب …………………………………………………………………….. ۵۸

۳-۱-۳-۱-۴ عبارت های فعلی ………………………………………………………………….. ۶۴

۳-۱-۳-۲ اسم های كهن …………………………………………………………………………… ۶۹

۳-۱-۳-۳ صفت های كهن ……………………………………………………………………….. ۷۷

۳-۱-۳-۴ قیدهای كهن …………………………………………………………………………….. ۸۱

۳-۱-۳-۴-۱ قیود یا ادوات شك وتردید……………………………………………………….. ۸۱

۳-۱-۳-۴-۲ قیود یا ادوات تشبیه ……………………………………………………………….. ۸۳

۳-۱-۳-۴-۳ قیود و حروف ربط مركب………………………………………………………… ۸۶

۳-۱-۳-۵ حرف اضافه های كهن ……………………………………………………………….. ۹۱

۳-۱-۳-۶ ضمایر كهن………………………………………………………………………………. ۹۹

۳-۱-۳-۶-۱ ضمایر شخصی………………………………………………………………………. ۹۹

۳-۱-۳-۶-۲ ضمایر انعكاسی …………………………………………………………………….. ۱۰۰

۳-۱-۳-۶-۳ ضمایر اشاره………………………………………………………………………….. ۱۰۲

۳-۱-۴ كهن گرایی معنایی…………………………………………………………………………. ۱۰۴

۳-۲ فراهنجاری واژگانی …………………………………………………………………………… ۱۰۹

۳-۲-۱ واژگان جدید………………………………………………………………………………… ۱۰۹

۳-۲-۱-۱ تركیبات ابداعی …………………………………………………………………………. ۱۱۰

۳-۲-۱-۱-۱ اسم + اسم…………………………………………………………………………….. ۱۱۰

۳-۲-۱-۱-۲ اسم + صفت………………………………………………………………………….. ۱۱۲

۳-۲-۱-۱-۳ صفت + اسم………………………………………………………………………….. ۱۱۳

۳-۲-۱-۱-۴ اسم + پسوند…………………………………………………………………………. ۱۱۶

۳-۲-۱-۱-۶ پیشوند + اسم…………………………………………………………………………

۳-۲-۱-۱-۷ پیشوند + صفت………………………………………………………………………

۳-۲-۱-۱-۸ اسم + بن فعل………………………………………………………………………..

۳-۲-۱-۱-۹ صفت + بن فعل …………………………………………………………………….

۳-۲-۱-۱-۱۰ حرف اضافه + بن فعل……………………………………………………………

۳-۲-۱-۲ واژگانی ابداعی ………………………………………………………………………….

۳-۲-۱-۳ عبارت های ابداعی …………………………………………………………………….

۳-۲-۲ فعل های جدید………………………………………………………………………………

۳-۳ فراهنجاری نحوی……………………………………………………………………………….

۳-۳-۱ جابجایی نهاد…………………………………………………………………………………

۳-۳-۱-۲ جابجایی فعل و عبارتهای فعلی …………………………………………………….

۳-۳-۱-۳ جابجایی قید………………………………………………………………………………

۳-۳-۱-۴  جابجایی ضمایر منفصل و متصل……………………………………………………

۳-۳-۱-۵ جابجایی سایر عناصر جمله……………………………………………………………

۳-۳-۱-۵-۱ جابجایی منادا…………………………………………………………………………

۳-۳-۱-۵-۲ جابجایی جمله پیرو…………………………………………………………………

۳-۳-۲ ایجاد فاصله میان اجزای عبارت فعلی …………………………………………………

۳-۳-۳ حذف عناصر جمله…………………………………………………………………………

۳-۳-۴ كاربرد واژگان در نقش های متفاوت……………………………………………………

۳-۳-۴-۱ كاربرد اسم به جای صفت……………………………………………………………..

۳-۳-۴-۲ كاربرد صفت به جای صفت…………………………………………………………..

۳-۳-۴-۳ كاربرد صفت به جای اسم……………………………………………………………..

۳-۳-۴-۴ كاربرد اسم به جای قید…………………………………………………………………

۳-۳-۵ استفاده از شناسه فعل به جای فعل………………………………………………………

۳-۴ فراهنجاری صرفی………………………………………………………………………………

۳-۵ فراهنجاری معنایی………………………………………………………………………………

۴ نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..